Giống cây Ba kích tím

QUY TRÌNH NUÔI TRỒNG CÂY BA KÍCH TÍM

(Morinda officinalis How)

Tên khoa học: Morinda officinalis How

Họ thực vật: Cà phê - Rubiaceae

Tên gọi khác: Mã kích, dây ruột gà, ba kích thiên, Chẩu phóng xì, Thau tày cáy (Tày); Sáy cáy (Thái); Chày kiằng dòi (Dao)

Bộ phận sử dụng: Rễ (củ).

Phạm vi áp dụng: Các tỉnh trung du và miền núi phía Bắc.

Mục tiêu: Đạt hoạt tính dược liệu cao, năng suất dược liệu đạt từ 5.000 kg củ khô/ha.

Phần 1. Giới thiệu chung

1.1. Đặc điểm hình thái

Ba kích có dạng dây leo thường xanh, thân cỏ sống nhiều năm, cuốn lên cây khác. Thân hình trụ tròn, phân nhánh nhiều. Cành non có lông thô màu nâu, cành già nhẵn không lông.

Lá đơn nguyên, mọc đối chéo chữ thập, có cuống. Phiến lá hình elip thuôn dài, lá non màu tím có lông, lá già màu xanh không lông. Hoa nhỏ màu trắng ngà. Quả khi chín màu hồng.

Rễ có thịt dầy, hình trụ tròn, cong và thắt thành từng đoạn như ruột gà, giữa có lõi dai. Rễ được sử dụng làm thuốc như một loài dược liệu quý. Mùa hoa quả: Tháng 4 đến tháng 12.

1.2. Điều kiện sinh thái

Cây ưa ẩm, ưa sáng và có khả năng chịu bóng, nhất là khi còn nhỏ. Ba kích thường mọc tự nhiên trong các kiểu rừng thường xanh nhưng đã trở nên thứ sinh, bao gồm cả rừng non phục hồi sau nương rẫy. Độ cao dưới 400 m. Đất nơi có Ba kích thương tương dôid mầu mỡ, tơi xốp, trung tính hoặc hơi chua.

1.3 Phân bố

Ba kích mọc hoang nhiều dưới tán rừng thứ sinh nghèo kiệt, rừng khoanh nuôi phục hồi, có độ tàn che từ 0,3 – 0,5, ở hầu hết các tỉnh miền núi phía Bắc như: Quảng Ninh, Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Bắc Cạn...

Đây là loài cây ưa bóng khi cây non và ưa sáng khi trưởng thành, thích hợp với khí hậu nhiệt đới mưa mùa, phát triển tốt trên vùng đất ẩm mát và thoát nước tốt, thành phần cơ giới trung bình, tầng đất dày trên 1m, nhiều mùn, tơi xốp (đất feralit đỏ vàng và đất feralit giầu mùn trên núi). Tuyệt đối không trồng ở những nơi đất úng, bí chặt và không thoát được nước, trường hợp trồng trong vườn và ruộng nơi đất thấp cần lên luống cao trước khi trồng. Cây sinh trưởng sau 5 đến 7 năm mới cho thu hoạch, năng suất bình quân 8- 12 kg củ tươi/gốc, càng để lâu năm sản lượng càng cao chất lượng dược liệu càng tốt.

1.4. Hoạt tính dược liệu

Trong ba kích có gentianine, carpaine, choline, trigonelline, yamogenin,gitogenine, tigogenin, vitexin, orientin, quercetin, luteolin, vitamin B1, rubiadin, rubiadin­1­methylether.

Trong rễ chứa thành phần hóa học chính là các hợp chất anthranoid: tectoquinon, 1 – hydroxyl – 2, 3­ dimethyl – anthraquinon….., ngoài ra còn antraglycozid, các hợp chất iridoid: asperulosid, morofficialosid….,đường, nhựa, acid hữu cơ, phytosterol và ít tinh dầu, morindin, rễ tươi có chứa vitamin C.

Phần 2. Kỹ thuật trồng

2.1. Chọn vùng trồng

Cây Ba kích sinh trưởng và phát triển tốt trong điều kiện nhiệt đới gió mùa nóng và ẩm. Yêu cầu về nhiệt độ trung bình năm 22,5-23,1⁰C. Độ ẩm không khí trung bình năm từ 82 - 89%. Có thể trồng Ba kích ở các tỉnh trung du và miền núi Bắc bộ như: Quảng Ninh, Phú Thọ, Hoà Bình, Hà Giang,...

Ba kích là loài cây ưa đất ẩm mát và thoát nước tốt, thành phần cơ giới trung bình, tầng dầy 1 m, nhiều mùn, tơi xốp, không chịu được đất úng bí.

Chọn vùng đất tương đối màu mỡ và ẩm phù hợp với vùng sinh thái của cây như vùng núi, trung du và những vùng đất cao không ngập nước ở đồng bằng. Đất tơi xốp không lẫn sỏi đá, thoát nước tốt, tầng canh tác dày từ 0,5 m trở nên. Gần với nguông nước, pH đất 5,0 – 5,5. Khu vực trồng phải có nguồn nước sạch.

2.2. Giống và kỹ thuật nhân giống

Ba kích có thể nhân giống bằng hạt, hom và nuôi cấy invitro.

- Nhân giống bằng hạt: Ba kích thường ra hoa vào tháng 05 đến tháng 06 và có quả chín vào tháng 11, 12. Khi quả chính có màu đỏ, hái quả cho vào bao ủ vài ngày để vỏ quả chín nhũn ra, đem bỏ vỏ lấy hạt và hong khô dưới bóng râm. Giao hạt trên khay cát hoặc luống theo rạch cách nhau 15 cm, sâu 5 cm, lấp kín hạt, ủ rơm rạ, tưới nước đủ ẩm, chăm sóc cẩn thận đến khi hạt mọc đều thì nhỏ cây vào bầu đã chuẩn bị sẵn. Cung có thể gieo hạt thẳng vào bầu.

Tiêu chuẩn giống xuất vườn từ hạt: cây có thân mọc thẳng, khoẻ, lá xanh và mượt; cây có chiều cao đạt từ 15-20 cm, có từ 6-8 cặp lá; Cây giống đang sinh trưởng tốt có bộ rễ khoẻ, không mang mầm bệnh; Tuổi giống cây từ 3 tháng tính từ khi gieo hạt đến khi xuất vườn.

- Nhân giống bằng hom: Hom thân được lấy từ gốc đến hết phần bánh tẻ của cây mẹ từ 3 năm tuổi trở lên. Cắt thân thành nhiều đoạn hom, mỗi hom dài từ 20 – 25 cm. To trên 3 mm, có từ 1 – 3 lóng và có 2 – 4 mắt, cắt bỏ hết lá. Cắt hom tới đâu thì đem giâm hom tới đó.

Giâm hom lên luống đã chuẩn bị theo rạch sâu 10 cm, hai rạch cách nhau 30 cm. Và có thêr giâm trực tiếp vào bầu.

Tiêu chuẩn giống cây xuất vườn: Cây giống có ít nhất 1 mầm chồi trở lên, có bộ lá xanh mướt; Chiều dài mầm chồi đạt từ 20 -30 cm, có 6 – 8 cặp lá; Cây giống đang sinh trưởng tốt có bộ rễ khoẻ, không mang mầm bệnh; Tuổi cây giống từ 2 tháng trở lên tính từ khi giâm hom đến khi xuất vườn.

- Nhân giống băng nuôi cấy in vitro: Cây con được tạo ra theo quy trình nhân giống in vitro, cây đạt tiêu chuẩn: Cây cao từ 10-15 cm; Bộ rễ khoẻ, phát triển tốt; Cây giống đang sinh trưởng, phát triển tốt không mang mần bệnh; Tuổi cây giống từ 4 tháng tuổi tính từ khi ra ngôi đến khi xuất vườn.

2.3. Thời vụ trồng

Ba kích thường được trồng vào mùa mưa, ở các tỉnh Miền bắc thường trồng vào vụ Xuân hoặc vụ Thu. Chọn ngày râm mát hoặc có mưa để trồng.

- Vụ xuân vào tháng 1-2 dương lịch, muộn nhất là vào đầu tháng 3. Lúc này thời tiết vẫn còn hơi lanhj, ít nắng và thường có mưa phùn, giảm công tưới nên có thể sinh trưởng phát triển cây được ngay.

- Vụ thu vào cuối tháng 7 đến giữa tháng 8, thời gian này có nhiều mưa, cây trồng xong sớm bén rễ.

2.4. Đất trồng và kỹ thuật làm đất

Đất phải được dọn sạch cỏ dại (không sư dụng thuốc diệt cỏ), cày bừa kỹ cho đất tơi xốp. Lên luống cao 30-35 cm, mặt luống rộng 70-80 cm để trồng được hai hàng, rãnh luống rộng khoảng 30 cm dễ cho việc tiêu nước và chăm sóc. Hố cuốc thành 2 hàng, sâu 20 -30 cm, kích thước hố 30x30x30 cm hoặc 40x40x40 cm.

2.5. Mật độ, khoảng cách trồng

Trồng xen: 5.000 cây/ha. Cự li 2 m x 2m

Trồng thuần: trồng với mật độ 10.000 cây/ha. Cự li 1m x 1m.

2.6. Phân bón và kỹ thuật bón phân

Ba kích là cây lâu năm, cần bón lót đầy đủ để cây có năng suất cao. Bón phân có thể thực hiện cùng đợt làm cỏ, xới đất hoặc thực hiện khi đã làm cỏ, xới đất xong.

- Lượng phân sử dụng trồng thuần loài cho 1ha:

Loại phân bón	Bón lót năm 1 (kg)	Bón thúc năm 1 (kg)	Bón thúc năm 2 (kg)	Bón thúc năm 3 (kg)
Phân chuồng	20.000	0	0	0
Phân Hữu cơ vi sinh	5.000	5.000	5.000	5.000

- Lượng phân sử dụng trồng xen cho 1ha:

Loại phân bón	Bón lót năm 1 (kg)	Bón thúc năm 1 (kg)	Bón thúc năm 2 (kg)	Bón thúc năm 3 (kg)
Phân chuồng	10.000		0	0
Phân Hữu cơ vi sinh	2.500	2.500	2.500	2.500

- Phương pháp bón:

+  Bón lót: Bón lót khi làm đất, trộn đều phân bón lót theo hốc sau đó lấp một lượt đất mỏng lên để trồng cây, tránh phân làm hại rễ.

+ Bón thúc: Kết hợp cuốc xới đất xung quanh gốc cây, nhặt cỏ dại và loại bỏ các cây chèn ép.

+ Bón theo hốc, bón xong tưới nước giữ ẩm cho cây. Dừng bón phân trước khi thu hoạch 60 ngày.

2.7. Kỹ thuật trồng và chăm sóc

- Kỹ thuật trồng: Sau khi làm đất, cuốc hố thành từng bón lót phân chuồng và phân hữu cơ vi sinh, phủ một lớp đất kín phân, đặt nhẹ cây xuống bên cạnh phân (không trồng trực tiếp lên phân), sau đó lấp kín gốc cây, dùng tay chèn ấn chặt xung quanh gốc cây.

- Tưới nước: Tưới nước cho cây ngay sau khi trồng, bảo đảm độ ẩm 70 -80% để cây bén rễ hồi xanh, ra rễ mới. Giữ ẩm cho đất trong suốt thời gian sinh trưởng của cây. Tưới nước sau  mỗi đợt bón phân để hoà tan phân, cây dễ hấp thụ phân bón. Tươí nước trực tiếp vào gốc cây hoặc rãnh sao cho nước ngập mặt luống, với phương pháp tưới này thì độ ẩm cho cây được lâu.

- Tiêu nước: Cây Ba kich tím ưa ẩm, không chịu được ngập úng. Khi bị úng rê (củ) dễ bị thối. Do đó cần lên luống cao để trồng và phải tiêu nước ngay sau khi bị úng, bọ đọng nước, nhất là thời kỳ cây còn nhỏ.

- Làm giàn leo: Do cây Ba kích là loại cây leo, ưa sáng và sống nhiều năm nên khi trồng cần làm giàn leo cho cây. Có thể làm giàn hoặc cắm cọc. Vật liệu làm giá thể leo là cột gỗ, nứa hay tre được cắt thành từng đoạn hoặc để nguyên cây làm giàn cho cây leo.

2.8. Phòng trừ sâu bệnh

- Đặc điểm gây hại:

+ Mối: Mùa gây hại chính của mối gắn chặt với mùa khô và cây non trồng dưới 12 tháng tuổi. Mối ăn tạo thành những đường hầm xung quanh gốc, phá hại cắn rễ và gốc thân ở dưới đất làm cho cây chết. Nguyên nhân chủ yếu cây chết cho mối cắn và vòng vỏ bị cắn và hệ thống mạch dẫn nhựa bị tắc.

+ Bệnh thối cổ rễ: Có rất nhiều nguyên nhân khác nhau dẫn tới bệnh thối cổ rễ như: do nấm, vi khuẩn, điều kiện ngoại cảnh, môi trường đất,...Bệnh có thể xuất hiện gây hại và ký sinh ở phần gốc cây lan xuống rễ và làm hư hại phần cổ rễ, dẫn tới cây bị chết. Bệnh thối cổ rễ thường được phát sinh vào mùa mưa, thời tiết âm u. Bệnh lây lan nhanh do bào tử được phát tán rộng. Triệu chứng: Cây lá bị vàng, chết khô, khii nhổ lên toàn bộ rễ bị khô.

+ Bệnh rỉ sắt: Bệnh rỉ sắt gây ra do nấm Hemileia vastatrix Berk.et Brom ký sinh ở lá, tạo nên các đốm màu rỉ sắt làm vàng lá, sau rụng lá hàng loạt. Bệnh phát triển mạnh ở những nơi có điều kiện khí hậu ấm, ẩm độ không khí cao, lượng mưa lớn, thiếu ánh sáng.

- Biện pháp phòng trừ sâu bệnh hại: Thường xuyên thăm cây trồng để theo dõi tình hình sinh trưởng của cây để bổ sung dinh dưỡng và nước cho từng giai đoạn phù hợp, phát hiện kịp thời các loại sâu bệnh hại cho cây.

Áp dụng biện pháp phòng trừ tổng hợp IPM để quản lý sâu bệnh hại trên đồng ruộng, hạn chế tối đa sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, đặc biệt không sử dụng các loại thuốc cấm sử dụng cho cây trồng.

+ Mối: Sau khi rồng điều tra thấy mối đến xâm nhập, có thể tạo những hố nhử mối bằng cành, lá. Mỗi ha có thể đào 5 -7 hố, sâu 60 cm và có đường kính 60 cm. Cho cành nhánh, lá mối thích ăn xuống, lấp nhẹ đất, tưới nước nhử mối. Khi mối đến dùng thuốc thảo mộc để diệt sạch mối.

+ Bệnh lở cổ rễ: Khi bệnh nặng có thể dùng thuốc thảo mộc tưới trực tiếp dung dịchu vào gốc cây, theo hướng dẫn sử dụng ghi trên nhãn mác.

+ Bệnh rỉ sắt: Thường xuyên làm cỏ sạch sẽ, chăm sóc chu đáo, bón phân tưới nước đầy đủ theo yêu cầu kỹ thuật của cây ba kích giúp cây sinh trưởng và phát triển tốt, có sức chống chịu với bệnh và hạn chế tác hại.

2.9. Thu hoạch và bảo quản

- Thời vụ thu hoạch: Ba kích sau 3 -5 năm trồng cây sẽ cho thu hoạch củ. Thường thu hoạch vào vụ Thu – Đông từ tháng 10 -12 khi cây đã qua thời kỳ sinh trưởng mạnh. Chọn ngày nắng ráo, tránh thu hoạch vào những đợ mưa kéo dài.

- Kỹ thuật thu hoạch: Trước khi thu hoạch cần rỡ bỏ giàn leo, thân, lá chỉ để lại gốc; sau đó đào sâu, tránh sây sát, làm đứt rễ, củ.

- Tất cả các dụng cụ, vật tư sử dụng cho công tác thu hoạch, sơ chế ba kích cần được làm sạch. Không bị rỉ sét, không bị nhiễm bẩn.

- Vận chuyển sản phẩm: Các phương tiện dùng để vận chuyển dược liệu từ nơi thu hoạch về địa điểm sơ chế cần được làm sạch trước khi sử dụng.

Trong quá trình bốc xếp dược liệu lên xe cần chú ý không dẫm đạp lên dược liệu, không lèn chặt, không kết hợp việc vận chuyển dược liệu với các sản phẩm khác.

Vận chuyển đến địa điểm sơ chế phải tháo ngay dược liệu.

- Sơ chế:

            + Loại bỏ tạp chất: Nhặt bỏ lá cây và cỏ rác bị lẫn vào khi thu hái, cắt bỏ phần gốc thân còn lại và cắt bỏ đi các rễ con.

            + Làm sạch: Rửa củ bằng nước sạch 2- 3 lần cho hết đất cát. Vớt ra dàn thưa cho ráo  nước trước khi đem phơi, sấy.

            + Làm khô: Phơi hoặc sấy.

- Đóng gói: dán nhãn, bảo quản và ghi chép hồ sơ truy xuất nguồn gốc.

2.10. Chất lượng dược liệu

Dược liệu Ba kích tím (củ) có độ ẩm không quá 12%, tro toàn phần không quá 6%, tỷ lệ vụn không quá 5% tạp chất khác không quá 1%, tỷ lệ xơ, hoá gỗ không quá 1%, không có mùi mốc, mọt.